نصرت کریمی؛ معمار سینمای اجتماعی ایران - مهسان بلاگ

نصرت کریمی در سال 1303 در تهران به دنیا آمد. کار هنری را در جوانی با پیوستن به گروه عبدالحسین نوشین شروع کرد. در دهه 1320 نوشین با تشکیل یک اکیپ تئاتری با شرکت جوانان بااستعداد و اجرای نمایش در تئاتر های فردوسی و سعدی، می کوشید برای تئاتر مدرن ایران پایه هایی پایدار بسازد. کودتای 28 مرداد 1332 به این کوشش ها سرانجام داد.

نصرت کریمی که به عنوان گریمور و بازیگر با گروه نوشین همکاری داشت و دین خود را به استاد در کتابی در بزرگداشت او ثبت نموده است، در سال 1331 برای تحصیل در رشته سینما به اروپا رفت. او پس از چند سال آموزش و تجربه اندوزی در ایتالیا و چکسلواکی (سابق) به سال 1343 به ایران برگشت.

کریمی در عرصه ها و رشته های گوناگون، از نویسندگی و بازیگری و طراحی و گریم برای سینما و تئاتر، فراوری فیلم های انیمیشن و نمایش های عروسکی کار های زیادی ارائه داده است. پس از انقلاب، که به خاطر پیشینه و رفتار غیر اسلامی از فعالیت هنری باز ماند، به تدریس روی آورد و به کار هایی متفرقه مانند پیکرتراشی و پرورش گل پرداخت، که همچنان با ذوق هنری او نزدیکی دارند.

کریمی در هر رشته ای کار نموده، هم ذوق و قریحه ای بالا نشان داده و هم دانش و الزامات فنی هر هنر را به صورت ماهرانه و تخصصی به اجرا در آورده است. در بعضی از رشته ها مانند فیلم های عروسکی و نقاشی متحرک (انیمیشن یا کارتون) یکی از بارزترین ها بوده است؛ اما اهمیت او پیش از هر چیز به خاطر دو فیلم سینمایی اوست.

بر کرانه موج نو

جریانی مشهور به موج نو که در سال 1348 حال و هوایی تازه وارد سینمای ایران کرد، برای هنرمندانی که حرفی گفتنی و طبعی هنرمندانه داشتند، فرصتی نسبتا مناسب فراهم کرد. این جریان پیش از هر چیز نفی سینمای سطحی، بی مایه و آسان پسند و در یک کلمه مبتذل بود که بیگانه از واقعیات جامعه ایران، با الگوبرداری ارزان و تقلید خام از فیلم های پیروز خارجی، به ویژه فیلم های هندی و مصری، شکل گرفته بود.

در دوره ای که فضای بازتری برای نوجویی پدید آمده بود و با پشتیبانی تماشاگرانی که خسته و دلزده از فیلم های بی مایه و سینمای آبگوشتی فیلم های بهتری می خواستند، نصرت کریمی به فاصله چند ماه در سال 1350 دو فیلم برجسته عرضه کرد که سنگ بنایی برای سینمای اجتماعی ایران شد.

پیش از آن در ایران صد ها فیلم فراوری شده بود که فضای شهر و روستای ایران را نشان می دادند و داستان آن ها در جامعه ایران می گذشت، اما این فیلم ها با واقعیات جامعه هیچ ربطی نداشتند، جز این که در آن ها مردم به زبان فارسی سخن می گفتند. اصطلاح فیلمفارسی نامی وهن آمیز و البته مناسب برای این گونه محصولات بود.

پیش از نصرت کریمی تمام دافرایندار سینمای اجتماعی ایران در چند فیلم خلاصه شده بود، از جمله: شوهر آهوخانم به کارگردانی داوود ملاپور، آرامش درحضور دیگران به کارگردانی ناصر تقوائی، دو فیلم گاو و آقای هالو به کارگردانی داریوش مهرجویی.

با دو فیلم اول نصرت کریمی بود که سینمای اجتماعی ایران به طور واقعی مطرح شد و سخنگویی توانا پیدا کرد. این کارگردان بهتر و ماهرتر و قوی تر از هر سینماگر پیش از خود، دوربین را به میان مردم برد. نگاه او، نه مانند سینمای بازاری بی ریشه و قلابی بود و نه مثل سینماگران موج نو، شیک و از بالا. فیلمساز مردم فرودست را به خوبی می شناخت، با اعتماد به نفسی درخور به آن ها نزدیک می شد و به راحتی با آن ها می جوشید.

سینمای نصرت کریمی با وضع موجود مخالف است؛ به ناروایی ها و نابرابری های اجتماعی معترض است. او تحول طلب و ستیزنده است، اما دیدگاه او خودپسندانه و تفرعن آمیز نیست، تعهد اجتماعی او بی هیاهو و فروتنانه است. شاید به این علت بود که سینمای او روشنفکران را، که در آن سال ها خشم و خروش می خواستند، شادمان نکرد. قدر او امروز بهتر شناخته می گردد.

مزیت مهم سینمای کریمی جنبه شاد و سرگرم نماینده آن است. نقد اجتماعی او همیشه در بستر طنز و تمسخر روان می گردد. فیلم او تماشاگران ساده را به راحتی جذب می نماید و به دلشان می نشیند؛ هرچند که چه بسا در فیلم عادات و باور های خود آنهاست که زیر شدیدترین ضربه ها قرار می گیرد.

حمله به سنت های کهنه

اولین فیلم سینمایی نصرت کریمی به نام درشکه چی در خلق حال و هوای جنوب شهر، بدون توسل به عناصر ساختگی و کلیشه ای مانند الواطی و چاقوکشی، بسیار پیروز است. به جرأت می توان گفت که هیچ فیلمی با این دقت و مهارت فضای واقعی زندگی مردم عادی را تصویر ننموده بود. به ویژه نکته سنجی و باریک بینی دوربین در ثبت جزئیات، از همان اولین پلان فیلم در قبرستان، سخت دلنشین است.

فیلمساز نشان می دهد که از جامعه و تیپ های اجتماعی شناختی درست و عمیق دارد. مراسم و سنت های رایج، عادت ها و خلقیات مردم عادی را به خوبی می شناسد. خصلت های پسندیده و روحیات نیک آن ها را صمیمانه می ستاید و در مقابل سنت های پوسیده و زشت و جاهلانه را زیر شلاق نقد و تمسخر می گیرد.

درشکه چی داستان عشقی نامتعارف را به ساده ترین زبان سینمایی روایت می نماید. فضایی آشنا و مأنوس می سازد و در میان مشتی شخصیت های زنده و جاندار، مناسباتی واقعی برقرار می نماید. در فیلم زن و مردی میانسال الفتی دیرین داشته، اما از هم جدا افتاده اند. اکنون که همسران خود را از دست داده اند، دیگر بر سر عشق آن ها مانعی نیست و مایل به ازدواج هستند. اما غیرت مردانه و تعصبات ناموسی مانع از پیوند آنهاست. تنها پس از سختی های فراوان و برخورد های تلخ است که این مانع از سر راه برداشته می گردد.

دومین فیلم سینمایی کریمی به نام محلل در نقد و نکوهش اعتقادات دیرین و عادت های کهنه جامعۀ سنت زده سخت بی باک بود و به فیلمی جنجال انگیز بدل شد.

در فیلم شوهری بازاری در بگومگویی خانوادگی، در عصبانیت از خود به در می گردد و همسر خود را سه طلاقه می نماید، اما به زودی پشیمان می گردد. بنا به فقه اسلامی یا برداشتی که در داستان از آن ارائه می گردد، این مرد دیگر حق رجوع ندارد و تنها به شرطی می تواند دوباره با زن خود زناشویی کند، که مردی دیگر به نام محلل با او همبستر گردد. مرد در تنگنایی دردناک قرار می گیرد: از سویی نمی تواند احکام شرع را نادیده بگیرد و از سوی دیگر حاضر نیست به همبستری همسر خود با مردی بیگانه رضایت دهد.

فیلم سینمایی محلل که به یکی از داستان های کوتاه صادق راهنمایی گوشه چشمی داشته، مزاحمت باور های سنتی و به ویژه ناسازگاری آن ها را با دنیای امروز به خوبی نشان می دهد. نمایش فیلم واکنش تند محافل دینی را به دنبال داشت که به توقیف فیلم انجامید و پس از انقلاب برای سازنده آن گرفتاری به بار آورد.

نصرت کریمی پس از فراوری دو فیلم یادشده از سینمای دلخواه خود دور شد. می توان گفت که موانع فرهنگی و فشار های سیاسی او را از ادامه راهش باز داشتند. از آن پس او گاه در مقام کارگردان و بیشتر در نقش بازیگر در فیلم هایی شرکت کرد که بیشتر به گیشه توجه داشتند و کمدی بی مایه را به طعن و طنز کوبنده ترجیح می دادند.

این هنرمند پس از انقلاب دوران سختی گذراند و چند سالی با هول و وحشت به سر برد. تیره اندیشانی که پیش از انقلاب به هنر او آسیب زده، اما به خودش دست نیافته بودند، پس از انقلاب به فکر جبران مافات افتادند. کریمی مدتی به زندان افتاد و سپس از کار هنری منع شد.

کریمی در سال های پس از انقلاب خلاقیت هنری خود را در رشته های دیگری مانند پیکرسازی و گریم عرضه کرد. او همچنین در آکادمی های هنری به تدریس پرداخت، تجربه و دانش هنری خود را در اختیار جوانان قرار داد و در کلاس های خود نیز همیشه بر اهمیت رویکرد اجتماعی سینما تأکید کرد.

توضیحی درباره سینمای اجتماعی

ناتوانی در بازآفرینی فضای واقعی جامعه در طول سالیان از ضعف های اصلی و کمبود های جدی سینمای ایران بوده است. بعضی از پیشگامان سینمای ایران مانند فرخ غفاری و ابراهیم گلستان در این عرصه کوشش هایی انجام دادند، اما هم به علت سانسور و هم به دلیل عقب ماندگی فرهنگی جامعه این کوشش ها چندان پیروز نبودند.

کتاب تاریخ اجتماعی سینمای ایران پردامنه ترین پژوهشی است که تا امروز به زبان انگلیسی درباره سینمای ایران منتشر شده. این کتاب چهار جلدی فرایند رشد سینمای ایران را در بستر تحولات اجتماعی و سیاسی آنالیز می نماید.

سینمای اجتماعی، که شاید بتوان آن را بارزترین شاخه سینمایی دانست، در دنیا سنتی تناور دارد. در این سینما فرد یا قهرمان در محیط جامعه در شبکه ای از مناسبات اجتماعی قرار می گیرد و با دیگران روابطی آشکار و پنهان برقرار می نماید. این سینما شخصیت فرد را نه در علایق شخصی، خصایص فردی یا مسائل روانی، بلکه بیشتر در پیوند با گروه، طبقه یا جمعی بزرگ مطالعه و تحلیل می نماید.

مهمترین نمونه ای که از سینمای اجتماعی به ذهن می آید، سینمای ایتالیاست که با مکتب نئورئالیسم در دهه های 1940 و 1950 ده ها فیلم اجتماعی ارزنده ارائه کرد. این فیلم ها نه تنها واقعیات جامعه را بازتاب می دادند، بلکه در بیان خواسته های اجتماعی و سمت و سو دادن به حرکت مردم نقش مهمی ایفا کردند. معضلاتی مانند فقر و بیکاری، جهل و خرافات، ستم بر زنان و بچه ها در فیلم های بیشماری منعکس شد و وجدان جامعه را تکان داد.

به دلایل تاریخی و فرهنگی، از جمله پایین بودن فرهنگ سینمایی و ضعف دموکراسی، سنت سینمای اجتماعی در کشور های خاورزمین رشد مناسبی نداشت. در هند و مصر که بنیاد سینمایی پایدارتری داشتند، توده مردم به فیلم های بی مایه و سطحی راغب بودند، اما حتی در این دو کشور نیز سینمای اجتماعی موقعیتی بهتر از ایران داشت.

در هند انبوه فیلم های سطحی با صحنه های پرسازوآواز و بزن بزنهای ساختگی فراوری می شد، اما در کنار کارخانه عظیم رؤیافروشی بالیوود، فیلمسازانی هم بودند که به مایه های اجتماعی توجه داشتند. ساتیا جیت رای، مرینال سن، ریتویک غاتک و سینماگران دیگر به سینمای اجتماعی هند رونق بخشیدند.

در مصر نیز فیلم ها بیشتر به واریته و شو شبیه بودند تا به آثار سینمایی. اما در این کشور نیز سینماگرانی مانند صلاح ابوسیف و یوسف شاهین به واقعیات تلخ نظر داشتند و در افشای نابسامانی های جامعه آثار مهمی خلق کردند.

در ایران اما، سینمای اجتماعی هرگز به درستی قوام نگرفت. فیلم های معروف به موج نو نیز نتوانستند در برابر هجوم فیلم های تقلیدی و تکراری پایداری نمایند و جریانی فعال پدید آورند.

در سال های پس از انقلاب و از نیمه دهه 1360 بود که سینمای اجتماعی ایران به معنای واقعی کلمه زاده شد. در ایران امروز فیلمسازانی مانند رخشان بنی اعتماد، پوران درخشنده، اصغر فرهادی، جعفر پناهی و کمال تبریزی این جریان را بارور نموده اند.

منبع: dw

مسافرت رو: مسافرت رو: آگاهانه سفر کنیم تا بیشتر از سفر لذت ببریم